Nog steeds populair omwille van hun spectaculair korte termijnresultaat, roepen de maaltijdvervangers en proteïnediëten toch heel wat vragen op. Producten in allerlei vormen lokken niet alleen van op het schap, maar geven ook paginalange zoekresultaten via internet. Zeer laagdrempelig voor de consument, maar hoe ga je ermee om als gezondheidsprofessionneel?
Gewicht verliezen met een “klassiek” hypocalorisch dieet, waarbij de verschillende macronutriënten in de aanbevolen verhoudingen aanwezig blijven en de energie-inname niet systematisch onder het basismetabolisme ligt, is moeilijk. Het vergt persoonlijke motivatie van de patiënt, een goede kennis van de voedingswaren, het menselijk metabolisme en pedagogische eigenschappen van de begeleider en een flinke portie geduld van iedereen die bij dit proces betrokken is. Geen wonder dat snelle oplossingen, zoals maaltijdvervangers en proteïnediëten, succes kennen.
De wet maakt onderscheid
Toen de proteïnediëten of Protein Sparing Modified Fast (PSMF), gelanceerd werden, eind jaren 60, verwachtte men er de wonderen van het “vastendieet” van, zonder kannibalisatie op de vetvrije massa. In de jaren 70 was het proteïnedieet, vooral in Amerika, razend populair, tot in 1977 zeventien doden door hartfalen direct aan het gebruik van bepaalde proteïnepreparaten voor PSMF toegeschreven werden. De kwaliteit van de proteïnen, die in een groot aantal producten uit collageen en bindweefsel voortkwamen en waarin één of meerdere essentiële aminozuren tekortschoten, werd als oorzaak aangewezen. Sinds 1996 is er een Europese Richtlijn die de voedingssamenstelling en de etikettering van maaltijdvervangers bepaalt 1. De wet maakt een onderscheid tussen volledige dagvervangende voedingsmiddelen en vervangmaaltijden. De verplichte etikettering (zie tabel 1) onderscheidt deze producten van proteïnedieetproducten, waarvoor geen wetgeving bestaat. Tevens moeten ze voldoen aan een specifieke samenstelling (zie tabel 2). De wettelijk verplichte etikettering onderscheidt volledige dagvervangende voedingsmiddelen en vervangmaaltijden van proteïnedieetproducten waarvoor geen regelgeving bestaat.
Wie zoekt die vindt
Allerhande producten ten behoeve van proteïnediëten vindt men eerder in specifieke distributiekanalen zoals dieet- en natuurwinkels of bestelt men via het internet. De maaltijdvervangers staan meestal op het schap in de grootdistributie en moeten correct geëtiketteerd zijn. Maaltijdvervangers zijn handige compacte producten waaronder kant-en-klare drankjes en soepen, diverse maaltijdrepen, koekjes en pudding of kunnen ook in poedervorm verkocht worden om te bereiden of te “shaken” met water of afgeroomde melk. Hun samenstelling moet aan de wettelijke bepalingen voldoen, maar die worden wel al eens met de voeten getreden. Het is daarom een aanrader de conformiteit en samenstelling van het gebruikte product na te gaan aan de hand van de wettekst1.
Een gekend mechanisme
Proteïnediëten, of ze nu door maaltijdvervangende producten of aan de hand van eiwitrijke standaardproducten worden uitgevoerd leiden tot ketose en het verminderen van het hongergevoel na enkele dagen. Ze zijn bovendien sterk hypocalorisch (soms tot minder dan 800 kcal per dag) en meestal zeer arm aan vetten en koolhydraten. Dit leidt tot lipolyse, gluconeogenese en een indrukwekkend gewichtsverlies op amper een paar weken tijd. Dit gaat wel gepaard met snelle vermoeidheid bij fysieke inspanning en meestal een aantal andere ongemakken zoals hoofdpijn, verstopping en misselijkheid, maar cholelithiasis en hyperuricemie zijn niet uit te sluiten. Tevens zou het basismetabolisme met 15% dalen. Een belangrijke vochtopname onder de vorm van 2 tot 3 l water wordt aangeraden en men kan best 1 soeplepel olie en groenten toevoegen aan het dieet. Dit bevordert de stoelgang en het verzadigingsgevoel en brengt extra vitamines aan2.
Niet voor iedereen
De meningen lopen hier uiteen, maar algemeen wordt aanbevolen deze diëten niet in eerste instantie aan te wenden, maar pas als andere dieetpogingen falen. Ook is er een consensus dat deze diëten enkel voor obese patiënten (>30kg/m²), en eerder nog voor patiënten met morbide obesitas (>40kg:m²) zijn weggelegd. Daarnaast mogen een aantal contra-indicaties niet uit het oog worden verloren, zoals zwangerschap en borstvoeding, kinderen en adolescenten, type 1 diabetici, patiënten met hartlijden, patiënten met nier- en leveraandoeningen… Maaltijdvervangers kunnen dan weer modulair, als deel van een evenwichtige voeding, gebruikt worden en bieden soms een oplossing in probleemsituaties zoals korte middagpauzes en geen goede alternatieven voor de lunch, als avondmaal na een uitgebreide middaglunch, moeilijkheden bij het doseren en bereiden van maaltijden,… Deze strategie zal de patiënt echter enkel tijdelijk helpen.
Afvallen is zilver, blijvend gewichtsverlies is goud
En dat goud verdienen patiënten niet zomaar. Ze beginnen dikwijls zelfstandig aan deze diëten hoewel de begeleiding door een diëtiste of bevoegde voedingsdeskundige een niet onbelangrijke succesfactor en een nodige steun betekent, zeker bij het langer dan drie weken volgen van een proteïnedieet. De gevolgen op het organisme en het psychologisch evenwicht kunnen ingrijpend zijn.
Het gewichtsverlies van deze patiënten bestaat voor meer dan 80% uit vetweefsel. Het verlies aan vetvrije massa blijft beperkt tot het overtollige weefsel verbonden aan de vetzucht. Toch verlaagt het basaal metabolisme van deze patiënten met ongeveer 15%, die de stabilisatie van het gewicht bemoeilijkt. Daarenboven geeft de herintroductie van voedingsmiddelen, die uitgesloten werden tijdens de dieetfase, meestal aanleiding tot compulsief eetgedrag en een gewichtstoename. Vaak wordt vastgesteld dat deze diëten leiden naar een cognitieve restrictie, of deze eetstoornis versterken, met het jojo-effect, verlies van eigenwaarde en depressie tot gevolg2. Een medaille met een keerzijde!
Bron : Op Europees niveau worden de voedingsmiddelen voor bijzondere voeding gereglementeerd door de kaderrichtlijn 2009/39/EG. Omzetting op nationaal vlak via het koninklijk besluit van 18 februari 1991 betreffende voedingsmiddelen bestemd voor bijzondere voeding. De volledige tekst op: http://www.health.belgium.be/eportal/foodsafety/foodstuffs/foodsforparticularnutritionalu/index.htm?fodnlang=nl
